Park Kowale - historia i scenariusze

Mateusz Malik, 2025.05.12

Czy w sercu Kowal powstanie park? A może wszystkie drzewa i krzewy „pójdą się rąbać”, by zrobić miejsce pod przemysł. Albo zamiast zwierząt zamieszkają tu kolejne dziesiątki wrocławian? To rozstrzygnie się już wkrótce.

Przed Wami historia zielonego terenu w granicach ulic Kwidzyńskiej, Czajczej, Kowalskiej, Olsztyńskiej i Szczyglej zwanego kowalskim „Interiorem”.

W poniższym tekście znajdziecie krótki opis 3 lat starań Rady Osiedla Kowale i naszych, aby upomnieć się o ten cenny, choć zaniedbany fragment Kowal i zapobiec jego nieodwracalnej utracie. Poznacie rozwiązania jakie dla Interioru przewidziane są w obowiązujących dokumentach planistycznych (a nie są to korzystne dla nas scenariusze), ale też dowiecie się o alternatywnych opcjach, na których realizację szansa wzrosła w ostatnim roku. Przykłady nowych założeń parkowych i zielonych skwerów, które powstały z inspiracji obywateli naszego miasta motywują do działania. Zapraszam do lektury!

Kalendarium

Nie cierpię kalendariów, omijam je szerokim łukiem, ale najprościej będzie wyjaśnić bieg zdarzeń chronologicznie, więc wzbogacam o mapki i obrazki, by było bardziej strawnie:

2005 - grzech pierworodny: uchwalono MPZP nr 185, plan miejscowy niekorzystny dla mieszkańców osiedla (których wówczas było bardzo niewielu), gdzie Interior pocięto siatką ulic na czele z dwupasmową drogą zbiorczą planowaną jako domknięcie obwodnicy śródmiejskiej (1.KZ) z ciągu Aleja Wielkiej Wyspy -> ul. Paderewskiego -> most na kanałach Odry. Jednocześnie większość tego ogromnego terenu przeznaczono pod aktywność gospodarczą (AG) wtłaczając miedzy zamieszkane części osiedla przestrzeń na kolejne zakłady przemysłowe. Wewnątrz przemysłowego zagłębia, przy szerokich ulicach ma pojawiła się też wyspa usług, a na terenie ogrodów działkowych przy Czajczej przestrzeń zabudowy wielorodzinnej. Jeśli spojrzeć na kolor fioletowy to pas przemysłówki ciągnie się przy kanałach Odry i na północ od Kwidzyńskiej aż do Kowalskiej i dalej - do torów kolejowych.

2018 - przy udziale Rady Osiedla wypracowano i uchwalono Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (Studium 2018). Dla jednostki urbanistycznej C9 (Kowale Ptasie) znacznie ograniczono przeznaczenie aktywności gospodarczej na rzecz zabudowy mieszkaniowej (wielorodzinnej). Od tamtej pory nie zaktualizowano jednak MPZP zgodnie ze Studium

2019 - działkę o nr 996/2018 z przeznaczeniem na aktywność gospodarczą na granicy Czajczej i Kwidzyńskiej kupuje od miasta rodzina Koelner - właściciel Active Hotelu i WKK Wrocław (oferta sprzedaży).

2022 - tutaj pojawiamy się my - mieszkańcy tworzący grupę Zielone Kowale.

18.02.2022 - w ramach konsultacji społecznych proponujemy ochronę różnych terenów zieleni na naszym osiedlu, w tym dla Interioru proponujemy zmianę MPZP i utworzenie parku Kowale (parku Spokojny Las) - więcej o tym możecie przeczytać tu.

25.11.2022 - w Urzędzie Miejskim odbywa się spotkanie ws. rozwoju osiedla Kowale, gdzie zgłaszano m.in. potrzebę inwentaryzacji terenów zielonych i ochrony cennych gatunków ptaków oraz problemy z retencją;

2023 - Wrocławski Budżet Obywatelski, radna osiedlowa Paulina Jarząbek zgłasza projekt osiedlowy nr 228 Centrum Sportu i Rekreacji na świeżym powietrzu. Park “Aktywne Kowale” w obrębie obszaru 3.AG, projekt zdobywa rekordowe w historii Kowal poparcie 1387 głosów i 20. miejsce w WBO w całym Wrocławiu, niestety to za mało, by wygrać;

2023 - do gry wkracza firma Rawlplug S.A. z siedzibą we Wrocławiu przy ul. Kwidzyńskiej 6 (również należąca do rodziny Koelner) - polski producent i światowy lider zamocowań i narzędzi. Od radnej Ewy Wolak dowiadujemy się, że firma oferuje miastu zakup terenów na potrzeby utworzenia ośrodka badawczo rozwojowego chemii przemysłowej z zachowaniem zielonego charakteru interioru i dostępności terenu dla mieszkańców; przedstawia firmę Rawlplug jako zaangażowaną społecznie, zaangażowaną w ochronę przyrody („Dzikie w mieście”, plan udostępnienia cennego przyrodniczo brzegu kanału Żeglugowego na granicy terenu firmy dla mieszkańców);

16.03.2023 - na spotkaniu z przedstawicielem Rawlplug poznajemy koncepcję firmy na Centrum Badawczo Rozwojowe R&D Rawlplug Wrocław - z perspektywy firmy ma być to rozrzucony wśród zieleni zespół budynków, miejsce badań naukowych i międzynarodowych targów;

04.2023 - miasto wystawia cały teren (18,7 ha) na sprzedaż w ramach wykazu 145/2023

05.2023 - zgodnie z naszymi postulatami Rada Osiedla negatywnie opiniuje wprowadzenie przez Gminę do obrotu cywilnoprawnego tych działek, jednocześnie stawiając warunki brzegowe dla sprzedaży Interioru:

• Wykluczenie możliwości prowadzenia uciążliwej aktywności gospodarczej na całym terenie.
• Zapewnienie bezterminowo dogodnej pieszo-rowerowej komunikacji pomiędzy częściami osiedla (C9 Kowale Ptasie i C10 Kowale “Małomiasteczkowe”) przez ten teren.
• Zachowanie otwartego, publicznego dostępu do całości terenu - brak ogrodzenia.
• Wykonanie na zlecenie gminy Wrocław przez rzeczoznawcę oceny przyrodniczej działek z inwentaryzacją zieleni wysokiej oraz weryfikacją bioróżnorodności fauny i flory, która wymaga ochrony, a następnie jej skuteczne egzekwowanie;

16.06.2023 w Wydziale Nabywania i Sprzedaży Nieruchomości Urzędu Miejskiego Wrocławia spotykamy się na zaproszenie dyrektorów Wydziału i radnej Ewy Wolak w celu wyjaśnienie wątpliwości w sprawie różnicy stanowisk stron wobec sprzedaży, spotkanie jest początkiem dyskusji;

07.2023 miasto dostaje w pismach jednoznaczny sygnał, że przygotowanie terenu położonego w centralnej części Kowal do sprzedaży/dzierżawy wieczystej bez wcześniejszego poznania potrzeb mieszkańców rozwijającego się osiedla, ustalenia spójnego projektu sieci dróg rowerowych, zaplanowania rozwiązania ruchu ciężarowego w kontekście budowy łącznika Kwidzyńska-Kowalska, ostatecznego wyboru koncepcji tramwaju na Psie Pole czy wreszcie ustalenia wartości przyrodniczej terenu i faktycznego stopnia skażenia terenów przeznaczonych do rekultywacji nie jest właściwym postępowaniem i wywoła sprzeciw mieszkańców;

22.09.2023 - otrzymujemy pismo z poparciem Zarządu Zieleni Miejskiej, który opiniując pismo Rady Osiedla przychylił się do większości zielonych postulatów w obszarze Interioru i wskazał na potrzebę zmiany całkowicie nieprzystającego do współczesnych potrzeb, uchwalonego przed dwiema dekadami MPZP. W piśmie ZZM zwraca uwagę na rolę wypoczynkowo-rekreacyjną terenu w kontekście potrzeb mieszkańców, walor ochronny przed miejską wyspą ciepła oraz potencjał jego wykorzystania jako obszaru retencyjnego.

28.12.2023 - na portalu investmap.pl ukazuje się artykuł pt. „Tramwaj na Psie Pole. Czy sprzedaż działki przeznaczonej pod zajezdnię zablokuje plany miasta?”. Za Akcją Miasto zwraca on uwagę na brak konsekwencji Urzędu Miasta, który nie czekając na wynik konsultacji ws tramwaju na Psie Pole wystawia na sprzedaż teren, który miał być miejscem budowy zajezdni tramwajowej wg Wrocławskiego Programu Tramwajowego z 2016r. - opracowania prof. Macieja Kruszyny na zlecenie tegoż Urzędu.

07.01.2024 na terenie Interioru (którego oferta sprzedaży wciąż wisi na stronie Giełdy Nieruchomości UMW) odbywa się osiedlowa pikieta, podczas której mieszkańcy wyrażają sprzeciw wobec bezmyślnej sprzedaży przez miasto zielonych terenów na osiedlu - domagamy się od miasta by bezzwłocznie wycofało teren ze sprzedaży i aby w rzeczonym miejscu dokonano zmiany MPZP z przeznaczeniem na stworzenie parku;

29.01.2024 - przedstawiciele Gminy Wrocław zapraszają radnych osiedlowych na spotkanie, gdzie obwieszczają, że działki objęte wykazem 145/2023 zostaną poddane inwentaryzacji przyrodniczej i dopiero po niej zostanie przygotowana koncepcja zagospodarowania terenu z udziałem czynnika społecznego; wkrótce potem Interior zostaje wycofany ze sprzedaży!

2024 - trwa opracowywanie Planu Ogólnego Wrocławia - dokumentu planistycznego, który zastępuje Studium i będzie podstawą do tworzenia miejscowych planów. Jako członkowie grupy Zielone Kowale przygotowujemy kilka wzorów wniosków z uwagami do Planu Ogólnego w tym „Wniosek o zachowanie 19ha zieleni w środku osiedla”, gdzie postulujemy:

• Podjęcie decyzji o korytarzu tramwaju na Psie Pole przed jakąkolwiek ingerencją w ww teren.
• Likwidację całości obecnego układu dróg wewnątrz ww terenu i wycofanie się z projektu budowy drogi zbiorczej 1.KZ przecinającej ww teren.
• Głęboką modyfikację przeznaczenia ww terenu w ramach szerokich konsultacji społecznych z udziałem mieszkańców Wrocławia, Rady Osiedla Kowale, Radnych Rady Miasta i ekspertów z Wydziału Planowania Przestrzennego UM:
  • całkowity zakaz aktywności gospodarczej charakterze produkcyjnym;
  • ograniczenie o 50% obszaru z dopuszczalną aktywnością gospodarczą (max. 50% strefa SP);
  • utworzenie na 25% tego obszaru otwartego terenu zielonego rekreacyjnego o charakterze miejskiego parku obejmującego co najmniej: górkę piasku na terenie 3.AG z przyległym drzewostanem, tereny zieleni wysokiej, tereny wzdłuż rowów melioracyjnych, w obrębie parku pozostawienie boiska sportowego na działce 18/3 i szczególną ochronę zieleni wzdłuż rowu na działkach 17/30 i 17/11 równolegle do boiska sportowego (min. 25% strefa planistyczna SN);
  • wprowadzenie wartości maksymalnego współczynnika intensywności zabudowy na poziomie 0,15;
  • wprowadzenie wartości minimalnej powierzchni działki na lokal mieszkalny (600m2);
  • wprowadzenie ograniczeń dla wliczania do powierzchni biologicznie czynnej dróg wewnętrznych i miejsc postojowych brukowanych ażurową kostką betonową;
  • wprowadzenie minimalnej powierzchni działki przeznaczonej dla zieleni wysokiej (50% powierzchni biologicznie czynnej);
  • dopuszczenie mieszkalnictwa jednorodzinnego i wielorodzinnego na powierzchni odpowiednio do 20% i do 10% ww terenu z maksymalną wysokością zabudowy 8m dla dachów płaskich, 12m dla stromych (max. 20% strefa SJ, max. 10% strefa SW);
  • dopuszczenie działalności usługowej (z wyłączeniem handlu wielkopowierzchniowego) na powierzchni do 10% ww terenu (max. 10% strefa SU);
  • utworzenie nowej koncepcji komunikacji pieszej, rowerowej i kołowej na ww terenie ze stworzeniem preferencyjnego połączenia pieszo-rowerowego pomiędzy ulicami Czajczą a Szczyglą/Olsztyńską i z jednoczesnym wykluczeniem budowy dróg zbiorczych i lokalnych przeznaczonych dla ruchu samochodowego, które umożliwiają bezpośredni przejazd między ulicami Kowalską i Kwidzyńską.
• Ochronę hydrologiczną terenu - nieingerowanie w naturalne zbiorniki wodne na ww terenie - w tym utworzenie koncepcji zagospodarowania wód opadowych na ww obszarze.
• Maksymalnie możliwe zachowanie aktualnego oryginalnego ukształtowania terenu (wały ziemne, rowy, górki).
• Wyłączenie ze sprzedaży i odstąpienie od wymaganej remediacji obszarów (obwałowane osadniki) uznanych za skażone do czasu uzyskania aktualnej ekspertyzy czy jest ona wciąż wymagana. Wyłączenie ze sprzedaży tych terenów pozwoli je zintegrować z ewentualnym terenem zielonym o charakterze rekreacyjnym.
• Warunkowe zachowanie Rodzinnych Ogrodów Działkowych na ww terenie w ich obecnych lokalizacjach, o ile otrzymają otwarty charakter (likwidacja zamykanych bram wejściowych, utworzenie wejścia na ich teren od strony północno-zachodniej i otwarte dla każdego mieszkańca alejki główne).
• Utworzenie miejskiego parku (nazwa np. Park Kowale lub Park Północny lub Park Spokojny Las) w obrębie tego terenu.

07.2024 - w ramach akcji #PlanOgólny #zieloneKowale zbieramy ponad 300 wniosków mieszkańców z całych Kowal i w terminie składamy je za potwierdzeniem odbioru w sekretariacie Wydziału Planowania Przestrzennego UM;

11.2024 - powstaje opracowanie wykonane przez Uniwersytet Wrocławski na zlecenie Gminy Wrocław pt. Inwentaryzacja przyrodnicza obszaru na terenie osiedla „Kowale” o powierzchni 25,62 ha, położonego między ulicami Kwidzyńską, Olsztyńską i Kowalską we Wrocławiu - na 108 stronach szczegółowo opisano historię tego obszaru, jego funkcje oraz faunę i florę.

Dowiadujemy się od specjalistów różnych dziedzin biologii, że teren ten pomimo silnego wpływu człowieka w ostatnich latach uległ stopniowej sukcesji przyrodniczej, czego rezultatem jest mozaikowaty i silnie zróżnicowany obszar stanowiący siedlisko wielu gatunków roślin i zwierząt. Jest tym cenniejszy, że stanowi korytarz ekologiczny między doliną Widawy i Odry oraz potwierdzono występowanie na jego obszarze gatunków chronionych, w tym w trakcie badań przeprowadzonych w 2024 roku stwierdzono tu:

• 8 chronionych i/lub rzadkich w skali kraju gatunków owadów;
• 2 chronione gatunki płazów;
• 2 chronione gatunki gadów;
• 28 chronionych gatunków ptaków (w tym 2 objęte prawem łowieckim);
• przynajmniej 11 chronionych gatunków ssaków, w tym 1 umieszczony również w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej.

Eksperci UW zauważają, że obecny charakter omawianego obszaru (teren zielony) stoi w konflikcie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, który przewiduje tu m. in. aktywność gospodarczą i zabudowę mieszkaniową. Zwracają tez uwagę na zaśmiecanie terenu, które ma nie tylko wymiar estetyczny czy etyczny, ale jest też dużym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego, w tym gleby, wód gruntowych, roślin i zwierząt.

W opinii ekspertów zachowanie tego obiektu w tkance miejskiej ma kluczowe znaczenie i wpisuje się w Miejski Plan Adaptacji do Zmian Klimatu 2023 (MPA 2019), który zakłada m. in.:

• rewitalizację i rewaloryzację obszarów zdegradowanych (poprzemysłowych) i zieleni w mieście,
• zrównoważone zabudowywanie, w tym „ochronę terenów biologicznie czynnych, poprzez utrzymywanie ich funkcji przyrodniczych, tworzenie kompleksowego systemu w zakresie błękitno-zielonej infrastruktury”,
• gospodarowania wodami opadowymi poprzez ich retencjonowanie,
• przystosowanie przestrzeni rekreacyjno-wypoczynkowych do zmian klimatu (zapewnienie komfortu termicznego poprzez zacienienie).

Na badanym terenie nie stwierdzono terenów o najcenniejszych walorach przyrodniczych, a do kategorii terenów o przeciętnych walorach przyrodniczych przypisano obszary zaklasyfikowane jako stadia inicjalne zbiorowisk leśnych, na których zarazem występowała największa koncentracja chronionych gatunków zwierząt. Pozostały obszar, głównie zdominowany przez zbiorowiska antropogeniczne z dużym udziałem gatunków inwazyjnych, przypisano do kategorii terenów silnie przekształconych o najniższych walorach przyrodniczych, co nie pozbawia go wartości, gdyż jest siedliskiem wielu zinwentaryzowanych gatunków bezkręgowców, ptaków i ssaków i z tego powodu zasługuje na uwagę i odpowiednią ochronę (mapa).

01.2025 - wybrano i de facto zamknięto dyskusję na temat trasy tramwajowej na Psie Pole. Wyjściowo rozważano 10 wariantów, z których wszystkie przebiegają przez Kowale, więc to dla nas ważny temat. Po opracowaniu na zlecenie Wrocławskich Inwestycji przez firmę Databout z Politechniką Wrocławską jako podwykonawcą studium korytarzowego uznano, że najkorzystniejsze trasy biegną przez al. Brücknera i dalej ul. Bolesława Krzywoustego, więc tylko te warianty będą brane pod uwagę (informacje prasowe).

Niezależni eksperci mają wiele zastrzeżeń do tych rozwiązań na czele z wnioskiem, że taka linia nie będzie mieć żadnej przewagi nad autobusami oraz zdubluje istniejące korytarze transportowe. Z drugiej strony zwracają uwagę, że trasa na Sępolno i pl. Grunwaldzki biegnąca przez Interior i nowy tramwajowy most przez Odrę na Zalesie to realnie krótszy czas, aby dostać się do centrum.

od lat 90. do dziś - w Interiorze właściwie niewiele się dzieje, czasem bawią się tam dzieci, spacerowicze chodzą z psami, ludzie wywożą gruz i śmieci, które okresowo sprzątamy, ziemia wchłania odpady z Polifarbu wylewane niegdyś w osadnikach (wzniesienia widoczne na poniższej mapie ukształtowania terenu), w 1997 r teren zalewa powódź, a przez cały czas ziemia zarasta łąką i drzewami. Na łąkach i w zaroślach zamieszkują dziki, lisy, sarny, jenoty, łasice, a nawet rodzina borsuków. Właściwie jedynymi regularnym użytkownikami różnych fragmentów terenu są dzieci z klubu piłkarskiego FC Wrocław Academy, które trenują na boisku wśród drzew oraz dzierżawcy pól uprawnych.

05.2025 - to data tej analizy. Tu dziś jesteśmy. Oceńcie sami i pomóżcie nam wyciągnąć wnioski.

Aktualna sytuacja

W ostatnich latach byliśmy świadkami wydarzeń o istotnym znaczeniu dla przyszłego kształtu Interioru. Jak widać zarówno formalna, jak i nieformalna presja ma sens. Miastu wydawało się, że teren jest jedynie problemem i to takim, na którym można zarobić łatwe pieniądze (na przykład by dofinansować klub piłkarski Śląsk Wrocław). Dziś już widać, że zamiast bezmyślnej sprzedaży trzeba myśleć o odpowiedzialnym zaplanowaniu przestrzeni w zgodzie z potrzebami mieszkańców, choć też uwzględniając możliwości finansowe miasta.

Nie tylko mieszkańcy Kowal, ale i całego Wrocławia, widząc jak łatwo i „do zera” znika przydomowa zieleń na prywatnych działkach, walczą o otwarte, gminne tereny zielone położone w pobliżu swoich miejsc zamieszkania. Przykłady nowych założeń parkowych i zielonych skwerów, które powstały z inspiracji obywateli naszego miasta motywują do działania. Wiemy też, że chodzi nie tylko o potrzeby szeroko pojętej rekreacji. Rzecz dotyczy:

• retencji w czasach, gdy o wodę będzie coraz trudniej,
• naturalnego obniżania temperatury za sprawą drzew i innych roślin w dobie ocieplania klimatu,
• wartości bioróżnorodności oraz zachowania siedlisk.

Rada Osiedla Kowale oraz mieszkańcy wyrażają troskę o Interior, czemu dają wyraz uchwałami, pikietą czy wnioskami do Planów Ogólnych wysłanymi w imponującej ilości. Wiemy, że duży, prywatny teren naprzeciwko Active Hotelu ciągnący się (patrząc z perspektywy Kwidzyńskiej) aż do przecięcia tej ulicy przez tory tramwajowe na pewno w swojej obecnej postaci nie przetrwa. Podobnie ogromny niezabudowany teren między ulicami Czajczą a Działdowską mimo, że wydaje się ostoją przyrody, jest złożony z dziesiątek prywatnych działek i czeka go przemiana zgodna z prawami rynku.

Interior jest jednym z niewielu terenów gminnych w tej okolicy, powalczmy o naszą wspólną własność!

Perspektywy na przyszłość

SCENARIUSZ 1 - turbobetonowy - realizacja aktualnego MPZP:

• przecięcie Interioru kilkoma ulicami, w tym największą o szerokości Legnickiej
• remediacja drugiego spośród osadników (pierwszy został już przekopany i wywieziony przez inwestora sąsiedniej działki), co spowoduje wykopanie brzozowego lasu i zniszczenie starodrzewu na granicy ze stadionem
• likwidacja stadionu FC Wrocław Academy
• sprzedaż/dzierżawa terenu pod aktywność gospodarczą, co w tej części Wrocławia oznacza po prostu przemysł, a w krótkim czasie po sprzedaży wycinka zieleni, wyrównanie terenu i budowa hal, biurowców, magazynów, parkingów, infrastruktury podziemnej;

SCENARIUSZ 2 - aktualizacja MPZP o zapisy Studium 2018 i w takiej postaci sprzedaż deweloperom i inwestorom

• przecięcie Interioru kilkoma ulicami, w tym największą o szerokości Legnickiej
• realizacja dużych osiedli mieszkaniowych i zabudowa przestrzeni usługowych *- w północnej części poszerzenie strefy aktywności gospodarczej biegnącej już wzdłuż Kowalskiej.

SCENARIUSZ 3 - modyfikacja MPZP zgodnie z uchwalanym Planem Ogólnym (nie znamy jego zapisów!).

W wersji bardzo optymistycznej może to być pewien kompromis między zachowaniem części terenu w wersji niezmienionej (teren zieleni naturalnej) i przeznaczenie reszty na:

• zieleń parkową z miejscem rekreacji i aktywności osiedlowej (jak w projekcie WBO) oraz pozostawienie stadionu
• nieuciążliwą aktywność gospodarczą
• zabudowę mieszkaniową.

Konieczne byłoby przemodelowanie siatki ciągów komunikacyjnych z jezdni na ciągi komunikacji zbiorowej, drogi rowerowe i piesze. Daje to szansę na wyczekiwane przez mieszkańców skomunikowanie podzielonych części osiedla Kowale przez dostępny i bezpieczny greenway. Taki plan jest możliwy do realizacji na drodze szerokich konsultacji ze specjalistami z różnych dziedzin, negocjacji z Radą Miejską oraz mieszkańcami.

W realistyczno-pesymistycznej wersji tego scenariusza Wydział Planowania Przestrzennego UM wprost kopiuje złe rozwiązania z Planu i Studium i będzie scenariusz 1 lub 2.

SCENARIUSZ 4 - „turbozielony” - w zgodzie z analizą ZZM, inwentaryzacją przyrodniczą i w zgodzie z Miejskim planem adaptacji do zmian klimatu (MPA).

• całkowita zmiana obowiązującego MPZP: przeznaczenie całości Interioru na teren zieleni naturalnej (las, łąka),
• w niektórych fragmentach usuwanie roślin inwazyjnych - głównie nawłoci olbrzymiej oraz kanadyjskiej
• pozostawienie terenu bez oświetlenia i bez wydarzeń generujących duży hałas, pozostawienie zadrzewień i zagajników, w których zwierzęta mogą znaleźć schronienie
• posprzątanie śmieci

A Wy, który scenariusz preferujecie? Wasz głos jest dla nas bardzo ważny - piszcie w komentarzach pod postami na FB.